پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال یکی از معروفترین پلهای ایران است که در دل کوههای البرز و در شهرستان سوادکوه مازندران قرار دارد. این پل آجری عظیم در سالهای ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خورشیدی، به رهبری مهندس ایتالیایی «چزاره دلانی» و توسط شرکت «پیتزاگالی» ایتالیا ساخته شد و امروزه همچنان یکی از مهمترین بخشهای راهآهن شمال کشور به شمار میرود. پل ورسک تنها یک مسیر ارتباطی ساده نیست؛ بلکه نمادی از نبوغ مهندسی و تاریخ معاصر ایران است. ارتفاع چشمگیر آن از دره و قرار گرفتنش در دل طبیعت بکر مازندران، باعث شده هم گردشگران و هم علاقهمندان به تاریخ و معماری، بازدید از این سازه را در برنامه سفرشان قرار دهند.
مشخصات فنی و تاریخی پل ورسک
- ارتفاع از سطح دریا: ۲۱۴۰ متر
- ارتفاع از کف دره: ۱۱۰ متر
- طول پل: ۷۳ متر
- دهانه اصلی: ۶۶ متر (قوس آجری)
- سال ساخت: ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۵ خورشیدی
- هزینه ساخت: ۲۶ میلیون ریال در دوره پهلوی اول (معادل حدود ۷۱۵ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۶)
- ثبت ملی: مهر ۱۳۵۶ با شماره ۱۵۳۴
- لقب تاریخی: «پل پیروزی» در جنگ جهانی دوم
پل ورسک کجاست؟
اگر قصد سفر به شمال ایران را دارید و میخواهید بدانید پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال دقیقاً کجاست، کافی است راهی جادهی فیروزکوه شوید. این پل تاریخی در قلب مازندران و منطقهی کوهستانی سوادکوه قرار گرفته و تنها ۲۷ کیلومتر با شهر پلسفید فاصله دارد. درست در کنار روستای ورسک، جایی میان دو کوه مرتفع عباسآباد، پلی ساخته شده که نهتنها مسیر راهآهن تهران به شمال را کامل کرده، بلکه به یکی از مهمترین جاهای دیدنی مازندران تبدیل شده است.
مسیر دسترسی پل ورسک
برای دیدن پل ورسک در مازندران کافی است مسیر زیبای جاده فیروزکوه را در پیش بگیرید. این جاده که یکی از اصلیترین راههای رسیدن به شمال است، شما را به شهرستان سوادکوه میرساند و از آنجا بعد از حدود ۲۷ کیلومتر رانندگی، به روستای ورسک میرسید. پل درست در دل این منطقه و میان کوههای بلند عباسآباد قرار گرفته و از دور مثل خطی نقرهای بر فراز دره دیده میشود.
اگر با خودرو شخصی سفر میکنید، پس از عبور از شهر پلسفید و طی مسیری پرپیچوخم، به روستای ورسک میرسید و از آنجا تابلوهای راهنما شما را به سمت پل هدایت میکنند. گزینهی دیگر، استفاده از قطار تهران – ساری یا تهران – گرگان است؛ قطارها از روی همین پل عبور میکنند و میتوانید در ایستگاه ورسک پیاده شوید. تماشای منظرهی پل از بالای واگنهای در حال حرکت، یکی از نابترین تجربههای سفر در مسیر راه آهن شمال است.
دلیل نامگذاری پل ورسک
وقتی اسم پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال را میشنویم، اولین حدس خیلیها این است که این نام از روستای ورسک گرفته شده است. اما جالب است بدانید در زمان ساخت پل، چنین روستایی اصلاً وجود نداشت و بعدها در اطراف پل شکل گرفت. همین موضوع باعث شده این نظریه کمتر معتبر به نظر برسد.
روایتی دیگر میگوید که نام «ورسک» از یکی از مهندسان خارجی به نام شُژا ووسک الهام گرفته است، اما شواهد تاریخی این ادعا را چندان تأیید نمیکنند. محتملترین فرضیه این است که نام پل از گیاهی کوهستانی به نام درختچه ورس گرفته شده؛ گیاهی که در دامنههای سرسبز اطراف دره و نزدیکی محل پل بهوفور میرویید. به همین دلیل، امروزه هم پل و روستای اطرافش با نام «ورسک» شناخته میشوند.
تاریخچه ساخت پل ورسک
در سال ۱۳۰۵ و در دوران رضاشاه پهلوی، طرح احداث راه آهن سراسری ایران در مجلس شورای ملی تصویب شد؛ پروژهای که قرار بود شمال و جنوب کشور را به هم متصل کند. اجرای این طرح به تخصص بالایی نیاز داشت، اما در ایران آن زمان، چنین مهارت و تخصصی وجود نداشت، بنابراین کار به شرکتهای خارجی سپرده شد. پس از ناکامی چندین کمپانی اروپایی و آمریکایی، در نهایت قرارداد ساخت در اردیبهشت ۱۳۱۲ به شرکت دانمارکی کامپساکس (Kampsax) واگذار شد؛ شرکتی که تجربه ساخت خطوط ریلی در ترکیه را داشت و توانست اعتماد ایران را جلب کند.
طبق قرارداد، کامپساکس متعهد شد در مدت شش سال، ۹۰۰ کیلومتر خطآهن احداث کند. برای اجرای این کار، تیمی از برجستهترین مهندسان اروپایی وارد ایران شدند. بررسیهای هوایی و نقشهبرداری البرز نشان داد مسیر راهآهن باید از منطقه عباسآباد (ورسک کنونی) بگذرد. اما شیب تند کوهستان چالشی بزرگ بود. مهندسان با طراحی مسیری پلکانی سهمرحلهای، مشکل صعود قطار را حل کردند؛ مسیری که بعدها به نام «سه خط طلا» معروف شد.
با این حال، هنوز مانع اصلی یعنی درهی عمیق عباسآباد باقی مانده بود. تنها راهحل، ساخت پلی عظیم با دهانهای ۶۶ متری بود. عملیات در سال ۱۳۱۳ آغاز شد و در کمتر از دو سال، در ۵ اردیبهشت ۱۳۱۵، پل افتتاح گردید. طراحی هوشمندانه آن را مهندس اتریشی لادیسلاوس فون رابسویچ انجام داد که ریاست تیم نظارت بر ساخت پل را بر عهده داشت. اینگونه بود که پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال متولد شد و به یکی از مهمترین نمادهای عمرانی ایران بدل گردید.
پل ورسک در جنگ جهانی دوم
چند سال بعد، با آغاز جنگ جهانی دوم، پل تاریخی ورسک نقشی حیاتی در تحولات جهان ایفا کرد. آلمان نازی شوروی را تحت فشار قرار داده بود و متفقین برای رساندن تجهیزات و آذوقه به شوروی، مسیر ایران را انتخاب کردند. در این زمان، راهآهن شمال و بهویژه پل ورسک به شاهراه حیاتی جنگ تبدیل شد.
بر اساس اسناد تاریخی، در اوج جنگ، روزانه حدود ۷۵ قطار حامل تسلیحات و تدارکات از ایران عبور میکرد. این قطارها از بندر شاهپور (امام خمینی امروزی) بارگیری میشدند و پس از گذر از مسیر فیروزکوه و عبور از روی پل ورسک سوادکوه، به بندر شاه (بندر ترکمن) و سپس خاک شوروی میرسیدند. به طور متوسط، هر ۲۵ دقیقه یک قطار باری از روی پل میگذشت.
همین نقش بیبدیل باعث شد متفقین ورسک را «پل پیروزی» بنامند. وینستون چرچیل، نخستوزیر بریتانیا، بارها بر اهمیت این سازه در تغییر موازنه جنگ تأکید کرد. اگر پل ورسک و خطآهن شمال وجود نداشت، مسیر تاریخ شاید به شکلی دیگر رقم میخورد.
مراحل ساخت پل ورسک
فرایند ساخت پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال در دل کوههای عباسآباد، یکی از سختترین پروژههای مهندسی زمان خود بود. مهندسان ایتالیایی و کارگران ایرانی با امکانات محدود و ابزار ابتدایی، این مسیر دشوار را به شکلی مرحلهای پیش بردند:
- آغاز کار با انفجار کوه: ابتدا بخشهایی از کوه با دینامیت منفجر شد تا فضا برای احداث پایههای اصلی و داربستها فراهم شود.
- نصب کابلهای معلق: پس از آمادهسازی محل، چند کابل ضخیم بین دو سوی دره کشیده شد تا امکان جابهجایی مصالح و تجهیزات به آن سمت فراهم شود.
- ساخت داربست چوبی: روی صخرههای تراشیدهشده، داربستهای چوبی عظیمی برپا کردند که نقش پایههای موقت پل را داشت.
- اجرای ستونهای مرتفع: دو ستون اصلی روی این داربستها شکل گرفت تا قوس میانی پل روی آنها استوار شود.
- قالببندی قوس مرکزی: همزمان با تکمیل داربستها، قالب دال قوس اصلی ساخته شد و با شش نگهدارندهی محکم تثبیت گردید.
- حفر تونل زیرسطحی: در زیر پل، تونلی برای عبور و همچنین کانالی برای هدایت آب ایجاد شد که بخش مهمی از پایداری پروژه را تضمین میکرد.
- انتقال مصالح با کابلها: پنج کابل بزرگ تمام مصالح ساختمانی و قطعات پیشساخته را از یک طرف دره به سمت دیگر منتقل میکردند.
- اجرای نمای آجری: پس از پایان ساخت اسکلت بتنی، سطح سیمانی پل با ردیفهای آجر پوشانده شد تا هم استحکام بیشتری ایجاد شود و هم جلوهای زیباتر به سازه بدهد.
- ریلگذاری موقت و آزمایش نهایی: برای سهولت کار، ریلهای موقتی روی پل نصب شد. سپس در زمستان ۱۳۱۴ نخستین قطار آزمایشی با موفقیت از روی پل عبور کرد و این شاهکار مهندسی ورسک آماده بهرهبرداری شد.
اگر به معماری پلها علاقه دارید، دیدن سازههای تاریخی شمال کافی نیست؛ پیشنهاد میکنیم با شاهکارهای سنگی و آجری ایران مثل پل های اصفهان هم آشنا شوید.
وضعیت فعلی پل ورسک
امروز و پس از گذشت نزدیک به یک قرن از زمان ساخت، پل ورسک همچنان پابرجاست و بخشی حیاتی از راهآهن تهران–شمال را تشکیل میدهد. هر روز قطارهای مسافری تهران–ساری و تهران–گرگان، بههمراه قطارهای باری و نفتی، از روی این سازه عبور میکنند و تماشای حرکت واگنها در ارتفاع ۱۱۰ متری دره، یکی از جذابترین تجربههای سفر با قطار شمال است.
علاوه بر نقش ترابری، پل ورسک به یک جاذبه گردشگری محبوب در مازندران تبدیل شده است. طبیعت سرسبز اطراف، کوههای مهآلود عباسآباد و صدای عبور قطار، فضایی منحصربهفرد برای عکاسی و ثبت خاطرات فراهم میکنند. خیلی از مسافران، سفر با قطار شمال را تنها برای عبور از این پل تاریخی انتخاب میکنند تا شکوه آن را از نزدیک ببینند.
از نظر امنیت و پایداری نیز نگرانی وجود ندارد. در سال ۱۳۹۵ و هم زمان با هشتاد سالگی پل، قراردادی میان راهآهن شمال کشور و دانشگاه صنعتی شریف بسته شد تا وضعیت سازه بهطور مداوم پایش شود. امروز سنسورهایی روی پل نصب شدهاند که شدت و میزان ضربات ناشی از عبور قطارها را اندازهگیری کرده و در صورت بروز مشکل هشدار میدهند. همچنین کارشناسان هر ساله بخشهای مختلف، بهویژه قسمتهای زیرین پل را بازدید و در صورت نیاز مصالح فرسوده را با مواد مقاوم جایگزین میکنند. این نظارتهای منظم باعث شده پل آجری ورسک همچنان با همان استحکام اولیه به کار خود ادامه دهد و مسافران با خیال راحت از مسیر ریلی شمال عبور کنند.
افسانه ها و داستان های پل ورسک
پل ورسک فقط یک شاهکار فنی و تاریخی نیست؛ سالها حضور این سازه در دل کوههای شمال، باعث شده که افسانهها و روایتهای زیادی در میان مردم محلی و حتی منابع تاریخی دربارهاش شکل بگیرد. برخی از این داستانها واقعی بهنظر میرسند و برخی دیگر رنگوبوی افسانه دارند، اما در هر صورت به جذابیتهای این جای دیدنی مازندران افزودهاند.
داستان مردم عباسآباد و مهندسان خارجی
در روایتهای محلی آمده است که اهالی روستای عباسآباد چندان از حضور مهندسان و کارگران خارجی در زمان ساخت پل استقبال نکردند. آنها معتقد بودند انفجار صخرهها و تغییر طبیعت کوهستان، به سرزمینشان آسیب میزند. حتی گفته میشود یک بار یکی از مهندسانی که برای عکاسی از مراسم محرم به روستا رفته بود، مورد ضربوشتم قرار گرفت و ماجرا تا دخالت نیروهای انتظامی پیش رفت. برای محافظت از مهندسان و کارگران پروژه، دولت وقت به آنها اسلحه داده بود تا از خود در برابر حمله احتمالی راهزنان و معترضان دفاع کنند.
افسانه مهندس اتریشی
مشهورترین افسانهای که همیشه با نام پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال همراه است، به مهندسی اتریشی بازمیگردد. گفتهاند رضاشاه هنگام افتتاح پل، او و خانوادهاش را مجبور کرده بود زیر دهانهی سازه بایستند تا اگر پل فرو ریخت، نخستین قربانیان خود سازندگان باشند. روایت دیگری وجود دارد که برعکس این ماجرا را بازگو میکند: اینکه مهندس لادیسلاوس رابسوویچ یا همکارانش به میل خود زیر پل رفتند تا اعتمادشان به استحکام سازه را نشان دهند. هرچند سند قطعی برای این داستانها وجود ندارد، اما همین روایتها بخشی از جذابیت تاریخی پل شدهاند.
ماجرای ژنرال مایر و تهدید آلمانیها
در سال ۱۹۴۳، زمانی که نیروهای متفقین به مرزهای ایران نزدیک میشدند، آلمانیها بهشدت نگران استفادهی آنها از خطوط ریلی ایران بودند. روایت شده که ژنرال مایر و دیگر فرماندهان آلمانی طی نامهای به رضاشاه پیشنهاد کردند پلها و تونلهای ساختهشده توسط مهندسان اروپایی در مسیر راه آهن سراسری ایران (از جمله پل ریلی ورسک) منفجر شود تا متفقین نتوانند از آن استفاده کنند. حتی وعده داده بودند که پس از پایان جنگ، سازهای بهتر برای ایران خواهند ساخت. اما رضاشاه این درخواست را رد کرد و در پاسخ، بیطرفی ایران را یادآور شد. صحت این داستان البته مورد تردید است، اما نشان میدهد که پل چه جایگاه حساسی در معادلات جهانی آن زمان داشته است.
حقیقتی جالب درباره پل ورسک
یکی از نکتههای کمتر شنیده شده درباره ورسک، مربوط به یورگن ساکسیلد، رئیس شرکت دانمارکی «کامپساکس» است. او در سال ۱۳۵۰ کتاب خاطرات خود را با عنوان خاطرات یک مهندس دانمارکی منتشر و برای جلد آن، تصویری از پل ورسک سوادکوه را انتخاب کرد؛ نشانهای روشن از اهمیتی که این سازه حتی برای سازندگانش داشت.
اگر دوست دارید با نمونههای مشابه در نقاط دیگر دنیا آشنا شوید، نگاهی به معرفی پل های معلق جهان بیندازید؛ مقایسه این سازهها با پل ورسک نشان میدهد که چگونه یک پل ایرانی توانسته در کنار آثار مشهور جهان بدرخشد.
جاهای دیدنی اطراف پل ورسک
پل ورسک تنها جاذبه دیدنی این منطقه نیست؛ طبیعت بکر و کوههای البرز پر از شگفتیهایی است که سفر به سوادکوه را به تجربهای کامل تبدیل میکند. اگر کمی زمان بگذارید، میتوانید چندین مقصد طبیعی و تاریخی دیگر را هم در کنار بازدید از این پل ببینید.
آبشار ورسک
در نزدیکی روستای ورسک، آبشاری حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد که به نام آبشار ورسک یا چشمهعلی شناخته میشود. آب زلالی که از دل کوه سرازیر میشود، بهویژه در تابستان حالوهوایی خنک به منطقه میدهد. ترکیب چشمانداز کوهستانی و صدای جریان آب، این آبشار را به مکانی ایدهآل برای توقف کوتاه و عکاسی تبدیل کرده است.
جنگل پلنگ دره
یکی از محبوبترین مقصدهای طبیعتگردی در سوادکوه، جنگل پلنگدره است. این جنگل در نزدیکی شیرگاه قرار دارد و با رودخانهای زلال که از میان درختان کهنسال میگذرد، فضایی دلنشین برای پیادهروی و آبتنی فراهم میکند. بهار و تابستان بهترین فصلهای بازدید هستند و چشمانداز سبز و پرآب منطقه شما را شگفتزده خواهد کرد.
دریاچه لفور
دریاچه لفور یا سد البرز یکی از زیباترین جاهای دیدنی اطراف پل ورسک است که در دل جنگلهای انبوه مازندران قرار دارد. این دریاچه با انعکاس درختان و کوهها روی سطح آرام آب، منظرهای شاعرانه و فوقالعاده زیبا میکند. هر فصل رنگ تازهای به طبیعت میدهد؛ از سبزی پر رنگ تابستان تا طلایی پاییز.
دریاچه شورمست
دریاچه شورمست در جنوب غربی سوادکوه، یکی از رؤیاییترین دریاچههای شمال ایران به شمار میرود. با اینکه وسعت چندانی ندارد، اما میان جنگل و درختان قدیمی محصور شدهاند و فضایی آرام و دلنشین دارند. انعکاس آسمان و کوهها در آب دریاچه، تصویر فوقالعادهای برای مسافران خلق میکند.
خانه اجدادی رضاشاه (موزه مردمشناسی آلاشت)
در شهر آلاشت سوادکوه میتوانید از خانه اجدادی رضا شاه دیدن کنید. البته این خانه امروز به موزه مردمشناسی تبدیل شده است. بنایی با بیش از ۲۰۰ سال قدمت که معماری سنتی و داستانهای تاریخی آن، حس و حال متفاوتی به سفر شما میبخشد.
بازدید از پل ورسک در روزهای بهاری حالوهوایی خاص دارد و میتواند آغاز یک سفر رؤیایی به شمال باشد. اگر دوست دارید بدانید در این فصل دلنشین، بهار در ایران کجا بریم بهترین راهنما برای شما خواهد بود.
حرف آخر
پل ورسک شاهکار مهندسی در شمال فقط یک پل ریلی نیست؛ نمادی از تاریخ، مقاومت و خلاقیت مهندسانی است که نزدیک به یک قرن پیش، شاهکاری ماندگار در دل البرز خلق کردند. این پل علاوه بر نقش حیاتی در جنگ جهانی دوم، امروز هم بهعنوان یک جاذبه گردشگری محبوب در سوادکوه مازندران شناخته میشود.
برای شروع سفر به مازندران، همین حالا بهترین قیمت بلیط هواپیما ساری را جستجو و رزرو کنید.
سوالات متداول
پل ورسک در شهرستان سوادکوه مازندران و در مسیر جاده فیروزکوه قرار دارد. برای دیدن آن میتوانید با خودرو شخصی به روستای ورسک بروید یا با قطار تهران–ساری و تهران–گرگان از روی پل عبور کنید.
در جنگ جهانی دوم این پل نقش حیاتی در انتقال تجهیزات متفقین به شوروی داشت. به همین دلیل وینستون چرچیل از آن با عنوان «پل پیروزی» یاد کرد.
این پل ۱۱۰ متر از کف دره ارتفاع دارد و در ارتفاع ۲۱۴۰ متری از سطح دریا ساخته شده است.
بله. پس از نزدیک به یک قرن، همچنان قطارهای مسافری و باری از روی آن عبور میکنند و پایداری پل بهطور مداوم توسط کارشناسان و سنسورها بررسی میشود.
