در یکی از روستاهای قشم به نام «تم سنیتی» مقبرهای وجود دارد که در میان اهالی به «مقبره بی بی مریم» معروف است. این مکان محل بحث و جدلهای بسیاری است و هنوز هم بعد از گذشت سالها مشخص نشده چه کسی درست میگوید! پس همراه ما باشید تا مختصری از تاریخ مجهول این مقبره را با شما در میان بگذاریم:
مختصری از تاریخ قشم
جزیرهی قشم (که برکاوان یا جسم هم نامیده میشد)، یکی از مکانهای استراتژیک در طول تاریخ بودهاست که خون به جگر خیلی از آنطرفیها و اینطرفیها کردهبود. در یکطرف پرتغالیها بودند که به قشم آمده و به دور از چشم ایرانیها قلعهای در این جزیره بنا کردند -که امروزه با نام قلعهی پرتغالیها شناخته میشود- و در طرف دیگر انگلیس بود که در زمان جنگ جهانی دوم شکست سنگینی را به ارتش رضاشاه تحمیل کرد. هلندیها هم که همیشه یک چشمشان به هند بود و چشم دیگرشان به خلیج فارس.
اما شاید بیشترین تأثیر را در تاریخ این منطقه اسپانیاییهایی گذاشته باشند که با کشتیهای چوبی بزرگ خود و خودبزرگبینی ذاتیشان، آمدند و این جزیره را تصرف کردند. آنها حتی نام اسپانیایی جدیدی را نیز برای قشم و محلههای آن در نظر گرفتند! در این راستا، جادهها، روستاها و مکانهای مهم نیز دستخوش تغییرات شدند. روستای تم سنیتی(tomb saint) که نماد فرهنگ و تاریخ این سرزمین بود نیز متأسفانه تحت تأثیر این تغییرات قرار گرفت. در این روستا مقبرهای قرار دارد با نام «مقبره بیبی مریم» که نمادی از گذشته و یادآور تاریخ پر فراز و نشیب این جزیره است. در اینجا قصد داریم نگاهی اجمالی به مقبره بی بی مریم قشم بیاندازیم و آنگونه که شایسته است این آرامگاه را به شما معرفی کنیم.
آیا این مقبره آرامگاه بی بی مریم بختیاری است؟
آرامگاه دیگری هم با نام بی بی مریم در قلهات کشور عمان وجود دارد که این آرامگاه هم بهعنوان یک مکان مهم و معنوی در منطقه، تشابهها و تفاوتهایی در معماری و طراحی با آرامگاه بی بی مریم قشم دارد.
بسیاری معتقدند سردار مریم بختیاری، از شیر زنان چهارمحال و بختیاری که خاری در چشم روس و انگلیس و از فعالان حقوق زنان در دوران مشروطه بود، در این آرامگاه به خاک سپردهشده. دربارهی اینکه چه کسی در این آرامگاه دفن شده، نمیشود اظهارنظر دقیقی کرد؛ زیرا اطلاعات محدودی در این مورد وجود دارد و پرده برداشتن از این راز سر به مهر، به تحقیقات تاریخی و اطلاعات محلی فراوانی نیاز دارد.
هنوز کسی درست نمیداند چه ارتباطی بین این بی بی مریم و آن شیرزن بختیاری است، اما محلیها معتقدند عزیزی در این آرامگاه به خاک سپرده شده که اگرچه نام و نشانش در مسیر تاریخ فراموش شد اما هنوز بزرگ است و ارجمند. بهطورکلی، این داستانها و باورها بهترین بازتابکنندهی تأثیرات فرهنگ، تاریخ و روحانیت در میان جوامع هستند و خبر از اهمیت تجلی ارزشها و نمادهای ملی و مذهبی میدهند.
معماری مقبره بی بی مریم
اولین چیزی که در مواجهه با اماکن تاریخی نظر انسان را جلب میکند، نوع معماری و طراحی بنای این اماکن است که میتواند داستانهای زیادی از تاریخ و فرهنگ زمانهاش را بازگو کند. در مقبرهی بی بی مریم قشم ، معماری باشکوه و ناب سلجوقی را میتوان به چشم دید. گنبد مرجانی و دیوارههای آهکی صدفی، همگی شاهکارهایی از هنر و ابتکار دوران سلجوقی هستند. این گنبد با وجود تمامی رنجهایی که در طول تاریخ شاهد بوده، همچنان بهعنوان شاهکاری از زیبایی و کارآیی در طراحی آثار معماری شناختهشده و تصویری از مرجانهای درخشان را نیز در ذهن انسان ایجاد میکند.
اگر دیدن یک معماری منحصربهفرد شما را به وجد میآورد، حتماً به مقبره بی بی مریم قشم سری بزنید.
در ساخت این بنا از مصالح بومی استفاده شده؛ بهعنوان مثال بدنهی این آرامگاه با مصالحی مثل سنگ، لاشه سنگ، خاکستر و گچ ساخته شده است. در سطح خارجی گنبد این مقبره، مرجانهای دریایی و در سطح داخلی آن لایههای آهک بهکار رفته تا با محیط طبیعی خود هماهنگی داشته باشد. شما در قشم تا دلتان بخواهد به سنگ و مرجان دریایی دسترسی دارید؛ بنابراین ساخت یک بنا با استفاده از این مصالح برای صنعتگران در دورهی خودش، چندان نمیتوانست کار سختی باشد.
این بنا در زمانی ساخته شد که انسان تسلط خاصی بر فنون معماری نداشت، با این حال همچنان شاهکاری از خلاقیت انسانی به شمار میآید.
تاریخ مقبره بی بی مریم
اگرچه اسپانیاییها نام تم سنیتی (مقبره مقدس) را به این آرامگاه دادهاند، اما با خطوط درشت و زیبای زبانهای فارسی و عربی، با استفاده از رسمالخط نسخ، ثلث و کوفی روی آن حکاکیهایی درج شده که میتوانند مربوط به اوایل دوران پس از اسلام باشند. همچنین، در اطراف آرامگاه کمی که سر بچرخانید، آثاری از قرنهای ۵، ۶، ۷ و ۸ قمری را میتوانید پیدا کنید. قطعات سفالی کشف شده در این مکان نیز، میتواند مربوط به دوران قاجاریان یا صفویان باشند. این آثار متنوع، باعث میشوند تا تاریخ مبهم این آرامگاه بعد از گذشت سالها، هنوز در هالهای از ابهام باشد و هیچکس نتواند به قطع بگوید که این مکان مربوط به کدام دورهی تاریخی میشود.
محققان اختلاف نظرهای زیادی در تفسیر تاریخ آرامگاه با یکدیگر دارند. مثلاً برخی معتقدند این مقبره به دوران مهرپرستی قبل از اسلام بازمیگردد اما در مقابل عدهای از مورخان، تاریخ این بنا را مربوط به دورههای بعد از اسلام مانند ایلخانیان یا سلجوقیان میدانند. برخی نیز معتقدند تاریخ ساخت این بنا از دوران تیموری تا صفوی متغیر است. در واقع آنها هنوز نتوانستهاند در مورد تاریخ این مقبره به اتفاقنظر برسند.
این مقبره از تاریخ ۲۷ دی ۱۳۷۷، با وجود آسیبهایی که به گنبد آن وارد شده، به ثبت آثار ملی ایران رسید و یکی از گنجینههای تاریخی کشور محسوب میشود. در کشور عمان نیز مقبرهای با نام بی بی مریم قرار دارد، که به نظر میرسد مرمت و نگهداری بهتری نسبت به مقبره ایرانی داشته باشد.
گشتی در مقبره بی بی مریم
مقبره بی بی مریم قشم درست مثل محیط اطرافش بسیار ساده است و هیچ نوع کتیبه یا نشانهای در داخل آن وجود ندارد؛ با این حال در دیوارهای داخلی این مقبره جایگاه خالی کاشیهای مینیاتوری به چشم میخورد که داستانهای زیادی را بازگو میکنند. هرچند حتی این داستانگوییها هم نتوانستند ما را به زمان دقیق ساخت این آرامگاه برسانند! درب مقبره بی بی مریم نیز مشابه دربهای چوبی خانههای سنتی روستایی ساختهشده که موقع ورود باید بهدقت ابعاد بدن خود را با چهارچوب درب مقبره مقایسه کنید تا بتوانید از آن بدون خاکی شدن و به در و دیوار خوردن رد شوید. متأسفانه با گذشت زمان و به علت عدم مراقبت و توجه به بنای این مقبره، سقف گنبدی شکل آن تا حدی تخریب شده و نیاز به مرمت دارد تا از تخریب بیشترش جلوگیری شود.
مقبره بی بی مریم کجاست؟
نشانی: ایران، استان هرمزگان، جزیره قشم، روستای تم سنتی، مقبره بی بی مریم یا مقبره تم سنیتی
برای دسترسی به آرامگاه بی بی مریم در جزیره قشم، میتوانید از مسیر زیر استفاده کنید:
ابتدا به جزیره قشم در خلیج فارس سفر کنید. میتوانید با هواپیما یا کشتی به جزیره وارد شوید. پس از آن میتوانید با اتوبوسها یا تاکسیهای موجود در جزیره به روستای توریان بروید. این روستا نزدیک به مقبره بی بی مریم واقع شده است. از توریان به سمت روستای تم سنیتی حرکت کنید. این روستا مقصد نهایی شماست.
کلام آخر
در این گزارش تلاش کردیم تا جایی که میشود، مقبره بی بی مریم قشم را به شما معرفی کنیم. افسانهها و داستانهای این منطقه، هنوز نتوانستهاند پرده از راز این مقبرهی ساده و زیبا بردارند. هنوز نه دقیق میدانیم این مقبره متعلق به چه کسی است و چرا مقبره بی بی مریم نامگرفته نه حتی از زمان ساخت این آرامگاه اطلاع داریم! بههرحال، امیدواریم که تحقیقات آینده بتوانند این رازهای تاریخی را به روشنی بازگو کنند.
سوالات متداول
بیبی مریم قشم شخصیتی تاریخی است که با وجود ابهامات در هویت دقیق وی، آرامگاه او در روستای تم سنیتی قشم به عنوان زیارتگاه محلی مورد احترام قرار دارد.
مقبره بیبی مریم در روستای تم سنیتی، دهستان رمکان در بخش مرکزی شهرستان قشم قرار دارد.
برای رسیدن به آرامگاه بیبی مریم، باید از شهر قشم به سمت درگهان حرکت کرده و از آنجا به سمت گیاهدان و سپس به روستای تم سنیتی بروید.
گورستان تم سنیتی شامل قبرهایی از دورههای مختلف اسلامی است که بر روی آنها خطوط کوفی و نسخ دیده میشود و به دلیل قدمت و نوع معماریاش، از اهمیت تاریخی برخوردار است.
